De wens om van het Russische gas af te komen lijkt een kans voor de verduurzaming. Snel vervangen door een duurzaam alternatief is het devies. Maar duurzame alternatieven voor aardgas zijn op korte termijn niet voorhanden. Bovendien zijn de maatschappelijke kosten van een plotselinge afsluiting van levering uit Rusland groot. Substitutie naar LNG heeft daarom als tussenoplossing de voorkeur.
Er is de afgelopen weken veel geschreven over de gascrisis en de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor Nederland. Kunnen we de levering van energie vanuit Rusland staken als sanctie voor de oorlog? Laten we de argumenten voor en tegen eens bekijken.
Los van de morele argumenten, zien de voorstanders in de huidige olie- en gascrisis een goed argument om de energietransitie te versnellen. “Oorlog Oekraïne dwingt tot verduurzaming” luidt de kop boven een opinieartikel van Rob van Tilburg en Olof van der Gaag in het AD van 7 april. Zij wijzen op de snelle besparingen die mogelijk zijn in het vervoer: Langzamer rijden, het op peil houden van de bandenspanning, meer thuiswerken en vaker kiezen voor het ov en de fiets. Dergelijke maatregelen moeten ervoor zorgen dat we minder vaak bij het tankstation staan. Zo vergroten we onze onafhankelijkheid van kwalijke leveranciers zoals Rusland.
“Bij het oplopen van de schaarste verkopen de Russen simpelweg minder energie tegen hogere prijzen”
De Nederlandse vereniging voor duurzame energie (NVDE) publiceerde eerder al een notitie met maatregelen om de afhankelijkheid van aardgas snel te verminderen. Bij verschillende partijen in de samenleving ziet de NVDE potentieel om nog dit jaar 4 bcm aan aardgas te besparen. Zo moet de industrie meer investeren in thermische isolatie (0,5 bcm) en kunnen installaties bij scholen en ziekenhuizen beter worden ingeregeld (1,1 bcm). Dat geldt ook voor de CV-ketel bij particuliere huishoudens (0,4 bcm) en ook extra isolatie in woningen kan snel een bijdrage leveren (0,3 bcm). Daarnaast kunnen de warmtebronnen van huishoudens worden verduurzaamd via zonneboilers en warmtepompen (0,6 bcm) en brengen kleine maatregelen snel resultaat zoals extra tochtstrips, deurdrangers en het simpelweg lager zetten van de verwarming (0,4 bcm.
Coby van der Linde vertegenwoordigt de andere zijde van het debat. Zij vraagt op dit platform om een zorgvuldige analyse van de maatschappelijke en economische gevolgen van het rigoureus doorsnijden van de energieband met Rusland. Zij vraagt zich af of het stopzetten van de importen van olie en gas wel het gewenste effect heeft op de Russische staatsinkomsten. Bij het oplopen van de schaarste verkopen de Russen simpelweg minder energie tegen hogere prijzen. Per saldo blijven de inkomsten waarschijnlijk gelijk. Daar staan de oplopende kosten voor de EU tegenover.
Olie en gas zitten volgens Van der Linde diep verweven in onze economieën en vormen een belangrijke grondstof voor veel sectoren. Bij het stoppen van de importen uit Rusland kunnen tekorten worden verwacht aan energie en andere producten, omdat vervangend aanbod niet zo snel voorhanden is. Van der Linde pleit ervoor om de gevolgen van deze tekorten eerst eens op een rij te zetten voordat we stoer gaan roepen dat we geen olie en gas meer afnemen van Rusland.
“Daarnaast zit de krappe arbeidsmarkt een snelle transitie naar een duurzaam alternatief voor Russisch gas in de weg”
Hoe moeten we deze botsende meningen beoordelen? Het valt mij in de eerste plaats op dat relatief eenvoudige maatregelen in de analyse van de NVDE wel heel snel optellen tot een behoorlijke volume aan vraagreductie. 4 bcm is circa 10% van het primair verbruik aan aardgas in Nederland. Het is mooi dat dit potentieel beschikbaar is, maar de eenvoud van de maatregelen moet kritisch stemmen. Waarom laten scholen, ziekenhuizen en particulieren installaties niet beter afstellen en inregelen als hiermee grote besparingen (ook in geld) zijn te realiseren? Waarom investeert de industrie niet in thermische isolatie als met die investering in enkele maanden zoveel gas is te besparen? Waarom plaatsen we niet allemaal die extra tochtstrips en brengen we eindelijk onze bandenspanning op orde? De inspanning/uitgave is verwaarloosbaar en de opbrengst reëel.
De tekst loopt hieronder door.
Het probleem met dit type maatregelen is dat de financiële prikkel meestal niet leidend is, maar dat psychologische blokkades een rol spelen. Mensen schatten de potentiële voordelen van besparing verkeerd in of zien op tegen de moeite en tijd die het kost om een besparingsmaatregel te nemen. Als afstemming met anderen nodig is, verzanden mooie initiatieven vaak in eindeloos overleg en gebrek aan besluitvaardigheid. Dit geldt zelfs voor zoiets eenvoudigs als het plaatsen van een tochtstrip. Het beleid kan wel verkondigen dat het belangrijk is om energie te besparen – al was het maar om Poetin dwars te zitten – uiteindelijk komen veel mensen pas in actie in reactie op een ‘verleiding’ die dergelijke psychologische blokkades gericht opheffen, zoals de gedragswetenschap ons leert. Daarnaast zit de krappe arbeidsmarkt een snelle transitie naar een duurzaam alternatief voor Russisch gas in de weg. De levertijden voor een warmtepomp lopen inmiddels op tot een half jaar vanwege een gebrek aan installateurs en onderdelen. “Je woning verduurzamen? Dat vergt veel geld én geduld”, kopte NRC afgelopen zaterdag. Zonder een beleidsagenda met gerichte maatregelen om de genoemde knelpunten op te heffen – economisch of anderszins – komen de voorziene snelle besparingen niet tot stand.
“Bij het plotseling staken van de olie- en gasimport vallen hele delen van onze economie stil”
In de tweede plaats, bij het pleidooi van Van der Linde valt mij de behoedzaamheid op. Een blik op de energiebalans volstaat om de afhankelijkheid van fossiele energie voor de economie van ons land te begrijpen. We importeren enorme hoeveelheden energie, die voor een groot deel ook weer worden geëxporteerd. Circa 80% van deze import en export betreft olie en gas. Bij het plotseling staken van deze import vallen hele delen van de economie stil. In 2019 bracht SEO met TNO in kaart wat het plotseling stopzetten van de gasproductie in Groningen voor gevolgen zou hebben. Hiervoor zijn diverse scenario’s doorgerekend met een reductieomvang die varieerde van 6,2 tot 18,8 bcm. Volgens het CBS bedroeg de omvang van de import van Russisch gas in 2015 7,6 bcm; het is niet vreemd te veronderstellen dat dat anno 2022 hoger ligt. Stel dat Nederland bij een volgend sanctiepakket gedwongen wordt circa 9 bcm aan Russisch gas niet langer te importeren. Dan leert het SEO/TNO-rapport ons dat deze stap de omvang Nederlandse economie met circa 10% zal doen krimpen. Onlangs kwam hoogleraar Tom Krebs in Duitsland tot een soortgelijke inschatting voor de impact van een Russisch gasembargo op de Duitse economie (minus 8 procent BBP). De impact op de werkgelegenheid zal navenant groot zijn.
Maar van belang is tevens dat het Analistennetwerk Nationale Veiligheid (ANV) de sociale en maatschappelijke gevolgen van een dergelijke plotselinge reductie van de beschikbaarheid van aardgas heeft beoordeeld. Voor de afschakelvariant van 9 bcm komt het ANV tot het oordeel dat maximaal 350.000 huishoudens in de kou komen te zitten met zieken en sterfgevallen als gevolg. Ook kan er sociale onrust, rellen of andere uitingen van agressie ontstaan. “Dit kan leiden tot dodelijke slachtoffers in protesten of zelfs aanslagen op bestuurders.” Er zal een toename zijn van het aantal mensen dat kampt met langdurige psychische klachten en een stijging van het aantal zelfmoorden. In totaal schat het ANV het totaal aantal doden voor de afschakelvariant met 9 bcm op 100 tot 1000, “waarbij de bovengrens van het aantal verwachte doden mogelijk zelfs de 1.000 overstijgt.”
“De slotsom is dat de effectiviteit van een duurzaam alternatief voor Russisch gas op korte termijn onduidelijk is”
Dergelijke effecten kennen een hoge mate van onzekerheid. Ook is de analyse uitgevoerd onder de veronderstelling dat er niet direct een vervangende gasbron beschikbaar is. In werkelijkheid kent het gasaanbod wel degelijk substitutiemogelijkheden. Zo zullen er dit najaar al twee terminals beschikbaar zijn voor de extra import van LNG. Dit laat onverlet dat de economische en maatschappelijke schade van het plotseling staken van de Russische gasimport omvangrijk zal zijn.
De slotsom is dat de effectiviteit van een duurzaam alternatief voor Russisch gas op korte termijn onduidelijk is. De ontwikkeling van dit alternatief vraagt op zijn minst een concrete beleidsagenda, die nog niet voorhanden is. Daar staat tegenover dat de kosten van het plotseling staken van de import van Russisch gas als sanctie waarschijnlijk omvangrijk zullen zijn. Het kan best zijn dat Nederland bereid is deze kosten te dragen als bijdrage in de strijd tegen Poetin. Maar dan is het debat over zo’n maatregel gebaat bij openheid over de mogelijke gevolgen. Het snel realiseren van extra LNG-importcapaciteit lijkt in dit licht een prima tussenoplossing.