Binnen het Klimaatakkoord wordt het beleid met name gemaakt door overheden en brancheorganisaties. Binnen deze overlegstructuren is er een sterke neiging tot bureaucratische ‘oplossingen’, die vooral neerkomen op meer overheid, meer geld en extra werkgelegenheid bij de betrokken brancheorganisaties. Deze oplossingen werken op papier, maar in de praktijk vaal veel minder. Ze roepen bovendien eerder weerstand op – het moet van de overheid – dan enthousiasme.
“Het beste economische instrument is invoering van sectorale emissieplafonds”
Een treurig voorbeeld daarvan zijn de verplichte maatregelenlijsten met een terugverdientijd tot vijf jaar, die in veel sectoren in het kader van de wet Milieubeheer moeten worden genomen. De overheid en brancheorganisaties bedenken deze maatregelen, waarbij de brancheorganisaties er vooral op letten dat er veel uitzonderingsbepalingen in de lijst worden opgenomen. De consequentie van deze aanpak is dat de bedrijven en organisaties die de maatregelen kunnen nemen niet verantwoordelijk zijn. Ambtenaren van regionale milieudiensten moeten bedrijven achter de broek zitten en hen ‘dwingen’ de maatregelen te nemen. Dat gaat tot op het niveau van led-lampen en deurdrangers. Er zijn uiteraard veel te weinig ambtenaren voor deze aanpak en de slachtoffers hebben hier vanzelfsprekend geen zin in, omdat ze zelf willen bepalen wat ze doen.
Wat is het alternatief? In mijn ogen is dat de combinatie van de verplichting om een serieus CO2-managementsysteem in te voeren, economische instrumenten en gerichte handhaafbare normstelling. De CO2-Prestatieladder is het – inmiddels ook internationale - voorbeeld van een goed CO2-managementsysteem dat de verantwoordelijkheid voor het nemen van maatregelen bij het betreffende bedrijf of organisatie legt. Het instrument richt zich niet alleen op inzicht in emissies en een reductieplan, maar ook op betrokkenheid van de directie, communicatie en kennisontwikkeling en kennisdeling. Het beste economische instrument is naar mijn inschatting de invoering van sectorale emissieplafonds, het alternatief is een CO2-prijs.
“In het Klimaatakkoord is er terecht voor gekozen om gemeenten de regie te geven”
Een ander voorbeeld, waar nu meer bureaucratie als oplossing naar voren wordt geschoven, is de bestaande bouw. Dit is een buitengewoon ingewikkelde sector. Hoe maak je deze aardgasvrij in dertig jaar? In het Klimaatakkoord is er terecht voor gekozen om gemeenten de regie te geven. Maar we moeten ons goed realiseren dat de gemeente eigenlijk alleen (over een aantal jaar) de besluitvormende partij wordt als het gaat om de aanleg van een warmtenet of de verwijdering van het gasnet. Als het gaat om de maatregelen in de woning zijn woningcorporaties, eigenaar-bewoners, VvE’s en particuliere verhuurders de baas. En ze zijn daarmee in de praktijk ook beslissend voor de aanleg van een warmtenet of het besluit het gas af te sluiten. In de Kamerbrief van december 2019 wordt dat als volgt verwoord:
“Om de warmtetransitie in de gebouwde omgeving uit te voeren, zijn in de meeste gevallen ook aanpassingen aan gebouwen nodig. De door de gemeente gekozen nieuwe duurzame warmtevoorziening kan in dat opzicht grote gevolgen hebben voor gebouweigenaren en verhuurders. Eigenaren en/of verhuurders moeten hun woningen en gebouwen mogelijk extra isoleren en verwarmingssystemen en kookvoorzieningen in de woning geschikt maken voor de alternatieve warmtevoorziening. De maatregelen die gebouweigenaren moeten nemen, moeten proportioneel zijn. Dat maakt dat de gemeente alleen een nieuwe warmtevoorziening in het omgevingsplan kan aanwijzen als duidelijk is dat de gebouweigenaren voldoende middelen hebben of krijgen om de aanpassingen te doen, bijvoorbeeld in de vorm van financiering of subsidies”.
De bureaucratische neiging om de warmtetransitie te versnellen is niet nadenken over de vraag hoe de echte besluitvormers aan het roer kunnen komen, maar – ik verzin het niet, luister naar het webinar tijdens de Klimaatdag - om het aantal ambtenaren fors uit te breiden om de coördinatie en afstemming tussen de verschillende bestuurslagen te verbeteren en gemeenten beter te kunnen ondersteunen.
“Maak woningbezitters eigenaar van de warmtetransitie met een budget van 10.000 euro”
Hoe kan het wel? De startmotor van de woningcorporaties is een goed voorbeeld, zeker als het geld van de verhuurdersheffing hier voor een belangrijk deel voor kan worden gebruikt. Een interessant idee om de woningbezitters eigenaar te maken van de warmtetransitie is door iedere eigenaar een budget te geven van pakweg 10.000 euro dat hij binnen het kader van een afgesproken wijkuitvoeringsplan mag uitgeven aan maatregelen in de eigen woning. Zo’n budget werkt naar verwachting anders dan een subsidie, omdat je bij een subsidie moet beginnen met eigen geld. Dat werkt niet bij een groot deel van de bevolking, vooral mensen die geen eigen geld hebben of hun geld hier niet aan uit willen geven. Volgens het NIBUD gaat het om 40% van de bevolking.
Met een gerichte minder bureaucratische aanpak kan de overheid doen waar ze goed in is en wordt de creativiteit en de innovatiekracht van de samenleving wel benut. Laten we hopen dat het Klimaatakkoord plus hiervoor kiest.