We hadden een goed gesprek, een medestrijder voor de natuur, en ik. Als bioloog en illustrator is hij gewend scherp waar te nemen en zijn observaties, ook de onaangename, meedogenloos te schetsen. Het V-woord viel: verval. We zien een samenleving in verval. Hoe langer ik erover nadenk, des te sterker de tekenen zijn dat dat klopt. Wereldwijd is het verlies aan biodiversiteit ongekend. Silent Spring, van Rachel Carson, is werkelijkheid aan het worden. Insectenpopulaties hollen achteruit. Gezoem verstomt.
We koersen af op een mondiale opwarming die de samenleving (nog verder) ontwricht. Afgelopen zomer biedt weer een voorproef. De opwarming zit op schema, maar de effecten zijn heftiger dan voor de huidige mate van opwarming werd verwacht. De natuur in Nederland wankelt, verbrandnetelt en verbraamt, door lage grondwaterstanden, overmaat aan stikstofdeposities, verzuring en uitloging van de bodem, opwarming en nog zo wat factoren.
Maar we willen het niet weten. Twitter, Facebook, nujij en andere social media zijn vrijplaatsen voor ontkenning. Het is toch prima? Lekkere zomer! Fijn, geen muggen. Twee derde van de boeren vindt dat er geen stikstofprobleem is, de helft van de boeren dat er geen klimaatvraagstuk is. Het aantal omgekeerde vlaggen in ons land en de opmars van de boer-burgerbeweging doen vermoeden dat velen er net zo over denken.
“De overheid is niet meer bij machte maatschappelijke vraagstukken op te lossen”
En voor zover we het al willen weten, we willen niet sturen. Het land is sowieso onbestuurbaar, het aantal partijen in de Tweede Kamer is groter dan ooit. Het kabinet schuift oplossingen voor prangende vragen door naar de provincies, maar die steken echt hun nek niet uit nu er binnenkort provinciale statenverkiezingen zijn. De macht van de peilingen mist zijn doel niet: de angst regeert, en bepaalt dat er weliswaar ambitieuze doelen worden afgekondigd, maar alleen boterzachte maatregelen worden overwogen.
En voor zover we toch nog willen sturen: de capaciteit bij de departementen om effectieve maatregelen uit te broeden, voor welk doel dan ook, is al lang geleden op een zijspoor gerangeerd. Met de doctrine ‘de overheid kan het niet (alleen), de markt moet het doen!’ is de kennis en kunde bij de overheid verdwenen. Dat is een selffulfilling prophecy geworden: de overheid is niet meer bij machte maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Fundamentele theorieën en analyses die laten zien dat de markt geen publieke doelen nastreeft, kent haast niemand in overheidsland nog.
“Intussen staan er lange rijen op Schiphol, om een weekend te kunnen winkelen in Milaan, of om een weekje te skiën in Dubai”
Tom-Jan Meeus analyseerde messcherp in NRC waarom de uitvoering van beleid steeds faalt. Vraag maar aan de toeslagenouders, de Groningers, de natuurbeschermers, de boeren, de … noem de groepen maar op. En vraag het na de komende winter maar aan de honderdduizenden die de energierekening niet meer kunnen betalen.
Intussen staan er lange rijen op Schiphol, om een weekend te kunnen winkelen in Milaan. Of om een weekje te skiën in Dubai. Tickets voor de pistes daar zijn er vanaf 59 euro. Eén (1) procent van de wereldbevolking bezit bijna 50% van alle rijkdom, 11% bezit 85% van de rijkdom. In Nederland bezit 1% van de rijkste Nederlanders een kwart van het vermogen. Die kloof groeit, mede omdat ze minder belasting betalen dan hun minderbedeelde landgenoten.
Democratieën wankelen wereldwijd. Populistische leiders rukken op en eenmaal aan de macht schromen ze niet de rechtstaat te ondermijnen, verkiezingsuitslagen te manipuleren of eerlijke uitslagen in twijfel te trekken. Gevestigde partijen zoeken overigens ook graag de randen van de rechtstaat op als het hen uitkomt. De leugen regeert, of beter gezegd: bullshit regeert. Een leugenaar, aldus filosoof Harry Frankfurt, weet wel degelijk het verschil tussen waarheid en leugen. De bullshitter echter interesseert dat niet, het gaat hem (meestal hem) om zijn eigen persoon en/of de macht. Het aantal mensen dat de overheid niet vertrouwt (begrijpelijk, zoals beschreven), maar ook de wetenschap/kennis niet meer vertrouwt, neemt toe. Vertrouwen is het cement van de samenleving – maar dat erodeert in angstaanjagend tempo. We zoeken onze toevlucht bij bullshitters.
“We kunnen bewust kiezen, maar dat gaan we niet doen”
Een belangrijke factor die het verval en ons onvermogen om te sturen aan het licht brengt, is de geopolitieke en fysieke schaarste aan natuurlijke hulpbronnen: energie, grondstoffen, de veerkracht van ecosystemen, het absorptie- en zelfreinigende vermogen van de planeet. Paradoxaal genoeg heeft Poetin dat begrepen, en hij speelt zijn grondstoffen- en energiepositie op de meest vileine wijze uit. De Westerse neoliberale strategie is niet tegen die machtspolitiek opgewassen. Het Helios-manifest uit 2005 (“Marktwerking & energiepolitiek, een herbezinning op de route naar een schone, betaalbare en betrouwbare energievoorziening”) is realiteit geworden.
De verschillende vervalfactoren grijpen op elkaar in, en lijken te leiden tot de scenario’s van ondergang, collapse, zoals Jared Diamond in zijn gelijknamige boek uit 2005 beschrijft. De Engelse ondertitel luidt “How societies choose to fail or succeed”. Dat geweldige ‘choose’, kiezen, is uit de Nederlandse ondertitel verdwenen. Maar daar ligt de kern. We kunnen bewust kiezen. Maar dat gaan we niet doen.