Zoeken

Transitie en belangen, het gelijk van Machiavelli

Jan Paul van Soest: "Hardrijders hebben hun lobby duidelijk beter voor elkaar dan astmalijders"

Belangen, Lobby, Invloed en Macht. In het energiedebat werd altijd een beetje met een boog om die factoren heen gelopen. Het moest immers gaan over energiebesparing en windturbines, over emissiehandelssystemen en energielabels, en over doelstellingen en subsidieregelingen. Ook onderzoeksprogramma's bleven liefst een beetje weg van de BLIM (Belangen, Lobby, Invloed, Macht). Weinig aandacht, een enkeling daargelaten. Geen geld voor. Griezelig. Niet in het belang van grote sponsoren. Geen onderzoekstraditie. Wel geld voor onderzoeken naar de vraag hoe Hendrik en Ina ertoe zouden kunnen worden verleid hun autobanden goed op spanning te houden, welk effect, zo dat er al was, onmiddellijk wordt opgevreten door de mogelijkheid 130 km/u te rijden dankzij een hobby van een Minister-zonder-portefeuille. Maar er is amper geld voor onderzoek naar de vraag hoe het nou kon dat die Minister er zo'n maatregel doorheen wist te jassen, terwijl haar Staatssecretaris-met-portefeuille en de Minister van Economische Zaken zich met de handen in het haar afvragen hoe ze in hemelsnaam aan de klimaateisen van de rechtbank in de Urgenda-rechtszaak kunnen voldoen. En terwijl gemeenten, GGD's en actiegroepen wijzen op de gezondheidseffecten van een toenemende luchtverontreiniging door stikstofoxiden en fijnstof en voor extra ongevallen in het verkeer. Maar die krijgen geen poot aan de grond, hun waarschuwingen vervliegen als fijnstof in de wind. Hardrijders hebben hun BLIM duidelijk beter voor elkaar dan astmalijders.

De te weinig onderzochte vraag is: hoe komt dat eigenlijk?

In de wetenschap is de aandacht voor vragen naar macht, invloed, lobby en belangen aan het toenemen. Al moeten de middelen voor onderzoek hiernaar wel voor de poorten van de hel worden weggesleept. Niettemin, de groeiende aandacht heeft onder meer geresulteerd in een opmerkelijk proefschrift van Magda Smink, die op 20 november bij de Utrechtse Innovatieprofessor Marko Hekkert promoveerde. Dat boekwerk helpt te begrijpen waarom duurzame veranderingsprocessen zo moeizaam verlopen, zeker ook in Nederland: de instituties (de regel die economie en maatschappij structureren) zijn het stolsel van de maatschappelijke strevingen uit het verleden. Die zijn op goede gronden in het leven geroepen, maar zijn tevens een blok aan het been voor verandering. Als er nieuwe strevingen komen aan de hand van nieuwe inzichten: eventjes geduld a.u.b., de steven kan niet snel worden gewend; de institutionele stroop waarin de samenleving vaart staat behendig laveren naar een nieuwe toekomst niet zomaar toe.
““Coalitie en machtsvorming door de nieuwkomers is keihard nodig””

Machiavelli schreef het al rond 1514 in De Heerser (Il principe): "Niets is lastiger om aan te pakken, hachelijker om er de leiding over te nemen, of minder zeker van succes, dan het invoeren van nieuwe dingen, omdat degene die nieuwigheden invoert, hen die het in de oude toestand goed ging tot vijanden en hen die het onder de nieuwe omstandigheden goed zou kunnen gaan, als lauwe verdedigers heeft".

Het proefschrift van Smink onderbouwt het gelijk van Machiavelli, en laat zien hoe zittende belangen vaardig gebruik maken van de instituties om ontwikkelingen die hun positie bedreigen tegen te houden of te vertragen. Ze doen dat, samengevat, door:

1) zich als partner van overheden op te stellen om zo hand in hand de instituties te beïnvloeden en op hun belangen gericht te houden,

2) proactief zelf alternatieve plannen op te stellen (die natuurlijk het zittende belang meer dienen dan de voorstellen voor verandering),

3) de eigen belangen handig te framen als algemeen belang

4) onderzoek op tafel te leggen dat de zienswijze onderbouwt; dat onderzoek is op zichzelf meestal wel onafhankelijk, maar de vraagstelling kan sterk door het opdrachtgeversframe gekleurd zijn, en tenslotte

5) via de media de publieke opinie goed te bespelen.

De lezer die blijmoedig in dit proefschrift begon zou na afloop kunnen sombermansen dat het allemaal toch niet gaat lukken. Wie of wat is immers tegen de BLIM van de zittende orde opgewassen? Toch hoeft dat niet, de strategieën van de zittende macht zijn óók door de nieuwkomers in te zetten. Voorwaarde is wel coalitie- en machtsvorming, zoals onder meer door De Groene Zaak en recent de Nederlandse Vereniging voor Duurzame Energie NVDE wordt vormgegeven. Donkergroene pioniers van de duurzaamheidsbeweging huiverden wel eens bij het idee dat bedrijven en organisaties een belang zouden krijgen bij vergroening. Ze hebben ongelijk: die belangen zijn juist keihard nodig. Ze beginnen te ontstaan, de wetenschap laat zien hoe ze beter in het maatschappelijke en politieke spel kunnen worden uitgespeeld.

Jan Paul van Soest is partner bij De Gemeynt, samenwerkingsverband van adviseurs, denkers en entrepreneurs, zie www.gemeynt.nl

Jan Paul van Soest

Jan Paul van Soest is partner bij De Gemeynt, samenwerkingsverband van adviseurs, denkers en entrepreneurs, zie www.gemeynt.nl