Jan Paul van Soest voelt ongemak bij de uitspraak van de rechter over Shell. Hij vindt dat we hiermee ‘een faliekant verkeerde weg’ inslaan. Volgens mij zijn we de weg waarnaar hij verwijst al decennia geleden ingeslagen. Namelijk op het moment dat de politiek besloot een deel van haar verantwoordelijkheid over te laten aan de vrije markt. Dat ongemak beginnen we nu te voelen. Als de politiek meer verantwoordelijkheid voor de klimaatcrisis had genomen, dan was dit allemaal niet nodig geweest.
In zijn opinie noemt Van Soest drie punten die hem dwars zitten. Ik wil alleen op het (naar mijn idee) belangrijkste punt ingaan: De groeiende rol van private partijen bij het verantwoord beheer van de zogenaamde ‘commons’. Dat zijn hulpbronnen waarvan we allemaal afhankelijk zijn, zoals het klimaat, schoon water of een vruchtbare bodem. Van Soest stelt dat de verantwoordelijkheid voor deze commons toebehoort aan gekozen politieke vertegenwoordigers. De uitspraak van de rechter is volgens hem koren op de molen van de neoliberale ideologie die de overtuiging heeft dat de vrije markt zichzelf beter kan reguleren dan enig overheidstoezicht dat zou doen. En dat geldt vanuit deze ideologie voor het regelen van alles, dus ook voor de ‘commons’. Op het moment dat je het als gemeenschap ergens niet mee eens bent, dan stap je naar de rechter. En dat is precies wat er nu rond de uitspraak is gebeurd.
“De bescherming van de commons is al veel langer voor een groot deel geprivatiseerd”
Ik meen hetzelfde ongemak te voelen als de schrijver, maar dat gevoel is verbonden aan een geheel andere conclusie: De bescherming van de commons is al veel langer voor een groot deel geprivatiseerd. De verkeerde afslag waar Jan Paul van Soest naar refereert, hebben we jaren geleden al genomen. De oorzaak van deze ontsporing is een politiek (Ik heb het hier bewust over de politiek en niet over de overheid, omdat ik daarmee onze gekozen vertegenwoordigers aanspreek en niet degenen die uitvoeren wat die vertegenwoordigers beslissen) die grote angst voor de kiezer heeft en de overheid steeds meer ziet als iets dat gemanaged moet worden en niet als een verantwoordelijkheid waarmee richting gegeven moet worden.
Als de rechter hier de verkeerde weg inslaat door de verantwoordelijkheid bij Shell te leggen, betekent dit dan ook dat andere particuliere of niet-politieke initiatieven averechts werken? Denk bijvoorbeeld aan Natuurmonumenten, dat meer dan honderd jaar geleden het particulier initiatief nam om het Naardermeer te beschermen. Of meer recent het initiatief Aardpeer, dat met de aankoop van landbouwgrond de landbouw wil verduurzamen, de klimaatresoluties van Follow This bij diverse oliebedrijven en al die lokale duurzame energie-initiatieven. De hele beweging achter maatschappelijk verantwoord ondernemen zou je daarmee volgens deze redenatie ook kunnen zien als één groot feest van neoliberalisme. Al deze initiatieven treffen namelijk hetzelfde bezwaar dat Van Soest benoemt: “Zo kunnen overheden, die geacht worden namens ons allen te opereren te makkelijk de dans ontspringen en komt de verantwoordelijkheid ten onrechte te liggen bij de burgers.” Het antwoord op deze vraag is voor mij ‘nee’, ook al onderschrijf ik het dilemma.
“Afwachten en invloed uitoefenen op een door angst verlamde politiek heeft tot nu toe niet gewerkt”
Alweer een aantal jaren geleden heb ik – vanuit mijn rol als oprichter en voormalig directeur van de VBDO - mijn ongemak hierover beschreven in een blog. De VBDO gebruikt bewust de vrije markt als instrument voor het realiseren van collectieve doelen. En nog steeds, ook als medewerker van ASN Bank, maak ik gebruik van de markt om duurzaamheidsdoelen te realiseren. Bij de eerste door gebruik te maken van aandeelhoudersrechten, bij de tweede door duurzaam bankieren en beleggen mogelijk te maken. Had de politiek hierin haar verantwoordelijkheid genomen, dan was dit alles inderdaad niet nodig geweest.
Zo zwart-wit ligt het alleen niet. Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor de commons: de een meer dan de ander. Nu de politiek haar verantwoordelijk laat liggen, ontstaan in een vrije samenleving als de onze maatschappelijke bewegingen om dat gat te vullen. Natuurlijk draagt dit een serieus risico met zich mee, namelijk dat de politiek zich nóg verder terugtrekt. En ja, dat is een dilemma. Maar afwachten en invloed uitoefenen op een door angst verlamde politiek heeft tot nu toe niet gewerkt.
Ik hoop dat er de komende periode een nieuw en beter evenwicht gaat ontstaan tussen privaat en publiek - met het beste van beiden. Meer nog dan een waarschuwing aan bedrijven die onze commons verbruiken, is de uitspraak in de Shell-klimaatzaak een signaal aan de politiek dat ze nalatig is en haar verantwoordelijkheid moet nemen. Dus ik juich bij deze uitspraak toe, ook al voelt het ongemakkelijk.