Catrinus Jepma: "Oekraïne greep het conflict met de Russen aan om voor export bedoeld gas af te knijpen"
De beide vorige Oekraïense gascrises dateerden van 2006 en 2009. De kern van het toenmalige conflict lag toen tussen Rusland en Oekraïne en ging in hoofdzaak over de vraag of de ‘vriendengasprijs' (een korting van circa een derde) die de Russen rekenden voor het binnenlandse verbruik in Oekraïne voldoende door de Russen verzilverd kon worden door middel van politieke loyaliteit. Het geflirt van althans een deel van de Oekraïners met het Westen was in de ogen van de Russen onvoldoende in overeenstemming met de gedachtegang ‘voor wat hoort wat'. Dat is een logica waarvoor op zijn minst enig begrip valt op te brengen, vooral als men bedenkt dat het slechts ongeveer een generatie geleden is dat Oekraïne onafhankelijk werd van Rusland. De Russen hoeven de Oekraïners dus geen vriendenprijs meer te rekenen, maar doen dat nog wel. Zelfs de nieuwe Oekraïense regering geeft toe dat het nationale gasbedrijf Naftogaz uit het recente verleden nog een betalingsachterstand heeft in verband met gasleveranties van circa 1,5 miljard euro. Ook is Rusland tot nu toe bereid gebleken althans een deel van de Oekraïense staatsschuld te financieren. Deze bereidheid is nu opgeschort.
Het resultaat van dit conflict in het verleden tussen buren kennen we. Rusland dreigde de gasleveranties aan Oekraïne terug te schroeven en voegde zelfs kort daad bij het woord, waarna Oekraïne besloot het probleem deels via haar doorvoerpositie op vooral het Zuidoosten van de EU af te wentelen. Opeens realiseerde de EU zich weer eens hoezeer we afhankelijk zijn van Russisch gas en Oekraïne als doorvoerland, waarna een aantal maatregelen volgden in de sfeer van additionele infrastructuur, opslag, reverse-flow systemen en marktverbeteringen. Al met al kostten deze maatregelen Europa overigens niet al te veel geld. Het project dat wel wat meer zou gaan kosten, het Nabucco-West-project (gasleiding Turkije-Oostenrijk) van circa 8 miljard euro werd door de EU eerst met veel fanfare gelanceerd. Maar na 10 jaar overleg werd dit medio vorig jaar toch afgeblazen omdat het te duur bleek.
““Het Russische belang bij een solide reputatie als betrouwbare gasleverancier is enorm””
Vrij algemeen werd in de EU de schuld van beide crises bij Rusland gelegd, dat immers het gas als wapen had ingezet. Daarbij werd een ernstige denkfout gemaakt, die zich nu weer dreigt te herhalen. Het probleem zit namelijk niet zozeer bij Rusland, maar bij Oekraïne: it's Ukraine, stupid!
Allereerst is het Russische belang bij een solide reputatie als betrouwbare gasleverancier enorm. Immers, hoewel er nogal wat discussie is over de data, is het wel zeker dat tenminste de helft van de staatsfinanciën van dit qua politieke stabiliteit fragiele land leunt op de energie-inkomsten. Vallen deze terug, dan ontstaan overheidstekorten die vrijwel niet uit de zwakke en vrij corrupte rest van de economie zijn aan te vullen. Omdat gemiddeld op de binnenlandse energieleveranties (voor gas circa twee derde van alle productie) geen winst of zelfs verlies wordt gemaakt, leunen de staatsfinanciën dus extra sterk op de exportinkomsten. En omdat verreweg de meeste energie aan Europa wordt verkocht, leunen deze staatsfinanciën dus nog sterker op de export naar Europa. Is het dan verwonderlijk dat Rusland er alles aan doet om daar haar reputatie van betrouwbare leverancier hoog te houden? Zelfs in het heetst van de Koude Oorlog hoefde men aan een ding niet te twijfelen: de gasleveranties gingen gewoon door. Dat Oekraïne het conflict met de Russen aangreep om voor export bedoeld gas af te knijpen, moet Oekraïne als eerste worden aangerekend, niet Rusland die dit ongetwijfeld met lede ogen aanzag.
Ten tweede, wie heeft nu werkelijk wat gedaan om de kwetsbaarheid voor Oekraïense geopolitieke strapatsen te voorkomen? De EU zeker, al mocht dat niet teveel kosten. Maar het waren uiteindelijk de Russen die met de Nord Stream (maximaal 55 miljard kubieke meter per jaar) en South Stream (maximaal 63 miljard kubieke meter per jaar) het werkelijke verschil maakten door hun initiatief om twee grote leidingen om Oekraïne (en de andere Europese voormalig USSR-lidstaten) heen naar Europa aan te leggen. De geschatte kosten van de inmiddels functionerende Nord Stream: zo'n € 15 miljard, waarvan circa 9 miljard voor het offshore-deel en de rest voor leidingaanpassingen in Rusland en Duitsland. De geschatte kosten voor South Stream zijn circa € 34 miljard, waarvan ruwweg de helft in verband met leidingaanpassingen binnen Rusland en de rest voor de overige leiding door de Zwarte Zee. De totale investering van Nord en South Stream zijn dus ruwweg 50 miljard euro. Door deze beide projecten is de rol van Oekraïne als doorvoerland ruwweg gehalveerd en daarmee aanzienlijk geneutraliseerd. Mocht dit nog onvoldoende zijn, dan kan bijvoorbeeld de Nord Stream in de toekomst nog makkelijk met een parallelle leiding worden verzwaard, zodat Oekraïne het verschil helemaal niet meer kan maken.
Moeten we dan nu al over een verzwaring van Nord Stream nadenken? Het is daarvoor wellicht nog wat vroeg, maar zaken kunnen snel veranderen. Oekraïne behoort tot de meest corrupte landen ter wereld; heeft nu al een dubbel tekort (overheidstekort 5%; lopende-rekening-tekort 7%) terwijl het land nog profiteert van goedkope energie uit Rusland; en moet binnen enkele weken wel de normale prijs voor energie gaan betalen; is tot op het bot verdeeld in een meer welvarend pro-Russisch en wat armlastiger pro-westers deel en bungelt met een min of meer zelfbenoemde leiding op de rand van een burgeroorlog. Het land er weer bovenop helpen met Westerse/IMF-kredieten à la Griekenland is schier onmogelijk omdat door de corruptie en het machtsvacuüm alle buitenlandse steun meteen weglekt in niet traceerbare zwarte gaten. Met niemand zijn waterdichte afspraken te maken. Door dat desperate land loopt tenminste 15 procent van al het gas van buiten de EU richting EU! Het zou naïef zijn te veronderstellen dat wat in 2006 en 2009 gebeurde nu niet weer zou kunnen gebeuren.
Naast de Nord Stream hebben we de South Stream. Die is bijna (2015 eerste fase) gereed en loopt door de Zwarte Zee. Het feit dat de Russen vanuit ‘hun' Krim deze gasleiding zo nodig kunnen bewaken zou nog wel eens goed kunnen uitkomen, maar dat terzijde. Je zou dus verwachten - gegeven het failliete, corrupte en onbestuurbare Oekraïne met weinig zicht op spoedige verbetering - dat de EU blij is met deze ontwikkeling en alles op alles zet om tezamen met de Russen deze leiding zo snel mogelijk operationeel te doen zijn. In werkelijkheid betrekt een aantal officials in de EU de positie dat we eerst alles netjes moeten regelen voor wat betreft de reguleringsprincipes rond bijvoorbeeld unbundling en ‘Third Party Access' (TPA). Dit houdt in dat eigenlijk de eigenaren en gebruikers van bijvoorbeeld gasleidingen verschillende partijen moeten zijn en dat niemand preferentiële toegang heeft tot de transportcapaciteit. Omdat door dit soort voorschriften de businesscase van de investeerders in transnationale leidingen meestal wordt verzwakt of zelfs onderuitgehaald, wordt in de praktijk bij dit soort projecten bijna altijd afgezien van deze principes. Maar nu het om de South Stream gaat (en overigens ook het Duitse deel van Nord Stream) willen sommigen daarom een daad te stellen richting de Russen en hun Gazprom daar opeens wel weer strak aan vast houden. Ook diegenen hebben het niet door: It's the Ukraine, stupid!
Catrinus Jepma is hoogleraar Energie en Duurzaamheid aan de Rijksuniversiteit Groningen en wetenschappelijk directeur van het Energie Delta Gas Research programma (EDGaR) en van het EDIaal programma van het Energy Delta Institute.