De duimschroeven van de Europese klimaatdoelstellingen werden deze maand nog maar weer eens aangedraaid. In het kader van 'Fit For 55' moet in 2030 40% van ons finale energieverbruik afkomstig zijn uit duurzame bronnen. Dat betekent dat we zo snel mogelijk van het gas af moeten, industrieën moeten elektrificeren en elektrisch moeten gaan rijden.
De geijkte reactie is dan: Laat die extra wind- en zonneparken maar komen! Hoe meer duurzame stroom we opwekken, des te minder niet-duurzame stroom we nodig hebben. Zo simpel kan het zijn en onze overheid steunt dit ook van harte. Met de SDE++-regeling worden grote wind- en zonneparken gesubsidieerd en de kleinverbruikers kunnen al jaren gebruik maken van een stabiele rendabele businesscase, doordat de opgewekte duurzame stroom kan worden gesaldeerd.
Zo simpel is het echter niet. Nu al lopen netbeheerders aan tegen grote capaciteitsproblemen op het hoogspanningsnet, terwijl ook de lokale laagspanningsnetten geregeld in de knel raken. Er is helemaal geen ruimte om lukraak nog meer duurzame bronnen toe te voegen. Toch wordt de oorzaak en dus de oplossing van het energievraagstuk als ware het een reflex standaard bij de aanbodzijde neergelegd. We moeten zo snel mogelijk alle gas- en kolengestookte stroom vervangen door duurzame varianten. En lopen we tegen een capaciteitsprobleem aan? Dan kijken we naar de netbeheerder, die de kabels moet vervangen. In de tussentijd wachten we geduldig af tot we allemaal een thuisbatterij hebben staan.
“We willen best wel wat moeite doen om te besparen”
Dat is sowieso kenmerkend voor deze tijd: De oplossingen voor problemen worden gezocht in 'dingen'. Dikkere kabels om het net te verzwaren, 1,7 miljoen laadpunten om alle elektrische auto's straks van stroom te kunnen voorzien, grote batterijen bij de wijkcentrales en, als klap op de vuurpijl, ons complete gasnet aanpassen zodat we er straks ultra-inefficiënte waterstof doorheen kunnen jagen.
De vraag is: Voor wie doen we dit eigenlijk? Het antwoord: Voor onszelf, de mens die altijd en overal maar beschikking moet hebben over energie. Waarom zoeken we dan de oplossing niet ook bij onszelf? Ja natuurlijk, we kunnen minder gas en stroom gaan verbruiken. Korter douchen, de verwarming een graadje lager; zo draag je zeker je steentje bij. Echter, zoals Bert Tieben op deze plek onlangs al schreef: energie is een basisbehoefte. Consuminderen is op dit vlak dan ook slechts tot op bepaalde hoogte mogelijk.
Wat Tieben in zijn stuk echter ook poneert, is dat huishoudens vrijwel compleet prijsinelastisch zouden zijn als het op energie aankomt. Een interessante conclusie die hij trekt uit het feit dat de stijgende energiebelasting door de jaren heen nauwelijks invloed lijkt te hebben gehad op het energieverbruik van Nederlanders. Dat is opmerkelijk, want ook op basisbehoeftes willen mensen wel degelijk besparen. Hoeveel mensen gaan immers speciaal naar een andere supermarkt voor de beste aanbiedingen of rijden een blokje om omdat de benzine daar een paar cent goedkoper is? We willen dus best wel wat moeite doen om te besparen.
“Inzicht in de prijs van stroom zou weleens dé sleutel kunnen zijn om de energietransitie te doen slagen”
Als het op energie aankomt, is het alleen de vraag of het een kwestie is van onwil of dat de gemiddelde Nederlander überhaupt geen flauw idee heeft wat energie eigenlijk kost. Je betaalt iedere maand een vast bedrag en aan het eind van het jaar krijg je in veel gevallen zelfs nog je eigen voorschot terug. Dat dit het ene jaar misschien 500 euro is en het andere jaar 50, tsja, wat zou het. Tel daar de salderingsregeling bij op, die ervoor zorgt dat zonnepanelenbezitters ons elektriciteitsnet als een grote batterij kunnen gebruiken, en de conclusie is gerechtvaardigd dat de echte prijs voor stroom voor velen een groot raadsel zal zijn. Het lijkt er dus op dat het huidige energiesysteem mensen prijsinelastisch heeft gemaakt.
De tekst loopt hieronder door.Inzicht in de prijs van stroom zou daarom weleens dé sleutel kunnen zijn om de energietransitie te doen slagen. Vooral wanneer we massaal gaan begrijpen dat goedkope stroom en duurzame stroom hand in hand gaan. De zon en de wind zijn immers gratis en staan niet voor niets vooraan in de merit order. Maar tegelijkertijd is diezelfde merit order een momentopname: De stroom is alleen goedkoop wanneer die op dát moment door windmolens en zonnepanelen wordt opgewekt. Willen we daarop inspelen, dan betekent het dus dat we af moeten van de vanzelfsprekende gedachte dat stroom altijd maar oneindig beschikbaar is. In elk geval totdat we allemaal een thuisbatterij hebben, moet ons stroomgebruik aangestuurd worden door het momentane aanbod en dus niet langer door onze eigen vraag naar elektriciteit.
Voor het gros van Nederland zal dit in beginsel lastig te bevatten zijn, omdat we nu eenmaal gewend zijn op elk moment dezelfde prijs voor onze stroom te betalen. Energieleveranciers drukken het belang van momentaan verbruik van duurzame bronnen immers de kop in. Zij verkopen hun klanten 'CO2-gecompenseerd gas' en kopen hun opgewekte elektriciteit 'netjes' af met een groen label (GvO). In de praktijk is deze stroom alleen echt groen als je het momentaan verbruikt, dus op de momenten waarop de stroom uit zon of wind wordt opgewekt.
“Vaste tarieven zijn een soort verzekering tegen een risico dat je grotendeels zelf in de hand hebt”
Op momenten dat er geen zonne- en windenergie is, staan er simpelweg conventionele bronnen elektriciteit op te wekken, met de bijbehorende CO2-uitstoot. Dit kan op papier wel worden afgekocht door een GvO, maar in de praktijk zorgt dit niet voor minder CO2-emissie en evenmin voor een lagere stroomprijs. Wanneer het gros van Nederland dit principe eens zou begrijpen en we de traditionele energiemaatschappijen aan de kant schuiven, moeten we nog maar eens zien in hoeverre we daadwerkelijk prijsongevoelig en bovendien milieu-ongevoelig zijn.
Maar laten we er voor nu even van uitgaan dat op dit moment een prijsprikkel onvoldoende is om over te gaan op een slimmere manier van energie verbruiken. Dan nog is ons huidige systeem compleet onhoudbaar. Het is een gegeven dat er de komende decennia alleen maar meer duurzame bronnen op ons elektriciteitsnet aangesloten zullen worden. Om te voorkomen dat het net overbelast raakt, zullen de netbeheerders het net gaan verzwaren. Beeld je eens in wat er dan gaat gebeuren.
We leveren overdag nog steeds massaal onze zonnestroom terug aan het net, terwijl we 's avonds als we thuiskomen van ons werk allemaal onze elektrische auto's opladen op dure gasgestookte elektriciteit. Het enorme overschot aan zonnestroom overdag zorgt dan gegarandeerd voor extreem lage, in veel gevallen zelfs negatieve prijzen. Het verschil tussen stroomprijzen overdag en 's avonds wordt dan nog veel groter dan nu al vaak het geval is. De zekerheid van een vast tarief wordt dan dusdanig duur, dat de consument vanzelf gaat nadenken over de oorsprong van die prijzen. Vaste tarieven zijn eigenlijk een soort verzekering tegen een risico dat je grotendeels zelf in de hand hebt.
“Laten we ophouden het klimaatvraagstuk uitsluitend vanuit de aanbodzijde te bekijken”
'Maar je ging er toch vanuit dat mensen prijsinelastisch zijn?' Wel, bij prijzen van 15 cent overdag en 25 cent 's avonds is dit nog enigszins verdedigbaar. Maar wanneer een kilowattuur straks overdag 10 cent kost en in de avonduren 1 euro, dan denkt iedereen er vroeg of laat wel een keer over na wanneer hij of zij de wasmachine aanzet. Je hoeft heus niet je hele leven overhoop te gooien - de lampen en de tv die je 's avonds aanzet zijn bij lange na niet de grootverbruikers die het verschil maken. En natuurlijk is het een utopisch verhaal dat iedereen zijn wasmachine en vaatwasser kan aanzetten precies op het moment dat de zon schijnt (al hebben zelfs oudere apparaten gewoon een startuitstelfunctie).
Dit moet natuurlijk makkelijker gemaakt worden doordat we straks 'slim' onze auto gaan opladen en we in de toekomst opslagcapaciteit in ons huis krijgen. Zolang de salderingsregeling van kracht blijft, is de thuisbatterij echter nog niet rendabel, helemaal zolang VVD-staatssecretaris Yeşilgöz-Zegerius niet wenst te beginnen met het subsidiëren van zo'n batterij.
Tot die tijd moeten we het dus doen zonder massale opslagcapaciteit en is het essentieel om slimmer om te gaan met de beschikbare wind- en zonnestroom. Laten we daarom ophouden het klimaatvraagstuk uitsluitend vanuit de aanbodzijde te bekijken. Vraag en aanbod moeten immers gelijk zijn en daarom moeten we óók onszelf, maar vooral onze energiebedrijven een spiegel voorhouden. De eerste stap is zodoende bewustwording. Nederland moet begrijpen wat stroom, met zijn momentane karakter echt inhoudt en welke prijs daarbij hoort. Alleen dan kunnen we de volgende noodzakelijke stap in de energietransitie zetten.